ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΕΚΛΑΪΚΕΥΣΗΣ

INTERNATIONAL PARTICLE PHYSICS OUTREACH GROUP (IPPOG)

...πίσω στον κατάλογο των άρθρων

Μόλις τα φώτα άναψαν και η κάμερα άρχισε να παίρνει, η Heidi Schellman πήρε μία βαθιά ανάσα, μάζεψε το μυαλό της και άρχισε: "Γεια σας, είμαι η Heidi Schellman, είμαι φυσικός υψηλών ενεργειών και εργάζομαι στο Πανεπιστήμιο του Northwestern. Τί επιπτώσεις έχει η έρευνά μου σε σας;"

Η έρευνα στη φυσική των σωματιδίων έφερε την επανάσταση στον τρόπο που κατανοούμε τον κόσμο γύρω μας, εξήγησε. Η επιστημονική όμως εξερεύνηση είναι κάτι περισσότερο από την επιτυχία και μόνο της ανακάλυψης.

"Όταν οι φυσικοί αρχίζουν να καταγράφουν καινούργια πράγματα, δεν υπάρχει κατάλογος απ' όπου μπορούν να παραγγείλουν ό,τι χρειάζονται. Τα κατασκευάζουμε μόνοι μας", σημειώνει η Heidi.

"Κάτι ανάλογο θα μπορούσε να είναι μία αναρρίχηση στο όρο Έβερεστ. Η ανάβαση ενός ορειβάτη στο Έβερεστ θα μπορούσε να είναι χρήσιμη σ' εσάς και στην καθημερινότητά σας; Όχι, θα λέγαμε κατ' αρχήν, όσο κι αν το θέμα είναι ενδιαφέρον για τον ίδιο τον ορειβάτη. Όμως τα ρούχα από φλις και τα αδιάβροχα υφάσματα που αναπνέουν δημιουργήθηκαν ακριβώς για τέτοιες δύσκολες αναρριχήσεις και είναι πλέον ευρέως διαδεδομένα και φθηνά. "Αυτό είναι το μεγαλείο του ανθρώπου. Μας αρέσει η πρόκληση ... και τα καινούργια πράγματα που δημιουργούμε έχουν αξία μεγάλης διάρκειας."

Η εξήγηση της Scheillman, που αποτελεί μέρος του βίντεο με τίτλο "Γιατί η φυσική των σωματιδίων μας αφορά", που προβλήθηκε το 2013 στη Μιννεάπολη στη συνάντηση Snowmass Community Summer Study, εκφράζει μερικούς από τους πολλούς λόγους για τους οποίους η φυσική των σωματιδίων είναι σημαντική.

Τα οφέλη των ερευνών σ' αυτό το πεδίο αφορούν από την βελτίωση της κατανόησης του σύμπαντος από τον άνθρωπο, μέχρι εφαρμογές σε πολλές άλλες επιστήμες , αλλά και στην καθημερινότητά μας, μέχρι την εκπαίδευση των επιστημόνων της επόμενης γενιάς. Με πάρα πολλούς τρόπους, η φυσική των σωματιδίων επηρεάζει πολύ πέρα από τα εργαστήρια και τα βιβλία.

Εφαρμογές στην καθημερινή ζωή μας
Σήμερα, τα εργαλεία της φυσικής των σωματιδίων - οι πολύπλοκοι επιταχυντές, οι ευαίσθητοι ανιχνευτές, ο υπολογιστικός ιστός, η αποθήκευση και ανάλυση μεγάλου όγκου δεδομένων - επηρεάζουν με έναν πολύ σημαντικό και διαρκή τρόπο την ποιότητα της ζωής των ανθρώπων σε όλο τον κόσμο.

"Επειδή η φυσική των σωματιδίων θέτει μεγάλα ερωτήματα - τα μεγαλύτερα για όλες τις επιστήμες, θα μπορούσα να πω - χρειαζόμαστε νέο, μοναδικό και συχνά πολύ μεγάλο εξοπλισμό", λέει ο Harry Weerts, ένας φυσικός σωματιδίων στο επιστημονικό κέντρο Argonne National Laboratory. Πολλοί άνθρωποι αλληλεπιδρούν με την τεχνολογία που δημιουργήθηκε ή βελτιώθηκε από τη φυσική των σωματιδίων. Πάρτε, για παράδειγμα, τον Heather Brosnan, έναν πρωτοετή φοιτητή της ιατρικής στο Oregon Health and Science University. Τον περισσότερο χρόνο του τον περνά μελετώντας τα διαγνωστικά εργαλεία που διαθέτουν οι γιατροί.

Με το πέρασμα των δεκαετιών, η φυσική των σωματιδίων έχει αναπτύξει εκείνες τις τεχνολογίες που την βοηθούν να παρακολουθεί με ακρίβεια τη διαδρομή των σωματιδίων που συγκρούονται και μεταμορφώνονται σε εκατοντάδες άλλα σωματίδια. Αυτός ο ίδιος τρόπος παρακολούθησης είναι τώρα σημαντικός για την ηλεκτρονική τομογραφία, τις απεικονίσεις μαγνητικού συντονισμού (Magnetic Resonance Imagins, MRI), και τη σάρωση στην τομογραφία εκπομπής ποζιτρονίου (Positron Emission Tomography), που επιτρέπουν στον γιατρό να εισχωρήσει στο ανθρώπινο σώμα και να εντοπίσει το πρόβλημα. (Βλ. περισσότερα στη σελ. 28.)

Όταν διαγνωσθεί μία πάθηση, ο Brosnan ξέρει ότι εναπόκειται στο γιατρό να προσδιορίσει τον καλύτερο τρόπο αντιμετώπισής της. Η φαρμακευτική αντιμετώπιση είναι συνήθως η πρώτη επιλογή, και πολλά φάρμακα αναπτύχθηκαν στους επιταχυντές σωματιδίων, που ονομάζονται σύγχροτρα, τα οποία γεννήθηκαν από την έρευνα της φυσικής των σωματιδίων. Αυτά τα μηχανήματα που βασίζονται στους επιταχυντές παράγουν εξαιρετικά ισχυρές δέσμες ακτίνων Χ που μπορούν να προσδιορίσουν την ακριβή δομή των ιών και των μεταλλάξεων που προκαλούν την ασθένεια, και να υποδείξουν τα εν δυνάμει υποψήφια φάρμακα ανάμεσα στα οποία θα επιλεγεί το ένα κατάλληλο. Ανάμεσα στα φάρμακα που αναπτύχθηκαν με αυτό τον τρόπο είναι και το Kaletra, ένα από τα πλέον συνταγογραφούμενα φάρμακα για τον ιό του AIDS, και το Tamiflu, μία θεραπεία για την αναχαίτιση του ιού της γρίπης.

Η φυσική των σωματιδίων δημιούργησε αλλά και εξέλιξε και άλλους τρόπους αντιμετώπισης παθήσεων, όπως θεραπείες που βασίζονται στην τεχνολογία του επιταχυντή. Κάθε χρόνο, δεκάδες εκατομμύρια ασθενείς δέχονται ακτίνες Χ, πρωτονίων και ιόντων για τη θεραπεία του καρκίνου σε περισσότερα από 10.000 νοσοκομεία και ιατρικά κέντρα σε όλο τον κόσμο. Σε μία συνηθισμένη μέρα, σχεδόν ο καθένας μας χρησιμοποιεί προϊόντα ή τεχνολογίες που προέρχονται ή εξελίχθηκαν με τη φυσική των σωματιδίων.

Στον φορητό υπολογιστή του Brosnan υπάρχουν ημιαγωγοί, οι οποίοι έγιναν μικρότεροι και γρηγορότεροι χάρις στη βιομηχανία που βασίζεται στους επιταχυντές. Υπάρχει η τεχνολογία "touch-screen" που αναπτύχθηκε στο CERN που έκτοτε έχει πάρα πολλές εφαρμογές, συμπεριλαμβανόμενου και του iPad που χρησιμοποιεί ο Brosnan για να γράφει σημειώσεις για το μάθημά του. Και βέβαια υπάρχει το παγκόσμιο διαδίκτυο, το οποίο καταρχάς αναπτύχθηκε για την ευκολότερη μεταφορά αποτελεσμάτων της φυσικής των σωματιδίων σε όλο τον κόσμο. Από την εφεύρεσή του πριν περίπου δύο δεκαετίες, το διαδίκτυο έχει μεγαλώσει σε τέτοιο βαθμό ώστε να διακινεί περίπου 2 τρισεκατομμύρια δολάρια σε εμπορικές συναλλαγές.

"Δεν είναι πάντα προφανές, άλλα η φυσική των σωματιδίων έχει βελτιώσει τις ζωές μας, συχνά μ' έναν τρόπο που τον θεωρούμε δεδομένo, λέει ο Brosnan.

Τεχνολογία ανίχνευσης που αναπτύχθηκε για τη φυσική των σωματιδίων είναι η βάση των ιατρικών οργάνων MRI, Magnetic Resonance Imaging (αριστερά) και PET, Positron Emission Tomography (δεξιά). (Φωτογραφίες από το Fermilab και το Brookhaven National Laboratory)

Εφαρμογές σε άλλα πεδία
Οι εφαρμογές δεν σταματούν εδώ. Η γνώση και τα εργαλεία που αναπτύχθηκαν στη φυσική των σωματιδίων διευκολύνουν την πρόοδο και σε άλλα πεδία των επιστημών, όπως στη βιολογία, χημεία, επιστήμη των υλικών και ηλεκτρονική επιστήμη.

Ένα τέτοιο εργαλείο είναι το Scientific Linux, ένα λειτουργικό σύστημα που χρησιμοποιείται για τη διαχείριση υπολογιστικών πόρων και την κοινή χρήση υπολογιστικών προγραμμάτων. Ο πρωταρχικός στόχος είναι να παρέχει στους ερευνητές μία υπολογιστική πλατφόρμα, σταθερή, ασφαλή και εύκολα προσαρμόσιμη. Τo Scientific Linux, το οποίο διαχειρίζεται και διανέμει το ερευνητικό εργαστήριο Fermilab σε συνεργασία με άλλα εργαστήρια και πανεπιστήμια, έχει χρησιμοποιηθεί παραπάνω από 10 εκατομμύρια φορές, δωρεάν. Βασιζόμενο σε ανοιχτό κώδικα που προσφέρεται από την εταιρία RedHat, το Scientific Linux χρησιμοποιείται από ερευνητές σε εργαστήρια και σε πανεπιστημιακές ομάδες σε όλο τον κόσμο, συμπεριλαμβανόμενου και εκείνου υπό τη διεύθυνση της Akemi Matsuno-Yagi, βιολόγο στο The Scripps Research Institute στην Καλιφόρνια. Η Matsuno-Yagi βασίζεται στο Scientific Linux για τις έρευνές της σε ένα από τα σημαντικότερα πεδία της βιολογίας: τη μοριακή ιατρική.

"Η έρευνα που κάνουμε δεν έχει τίποτα να κάνει με τη φυσική των σωματιδίων," λέει. "Δουλεύουμε για να καταλάβουμε πώς παράγεται ενέργεια μέσα στα κύτταρά μας." Για να το επιτύχει αυτό, η ομάδα της μελετά ένα από τα πιο σημαντικά ένζυμα, γνωστό ως Complex I, το οποίο πυροδοτεί τη διαδικασία βάσει της οποίας αναπνέουν τα κύτταρα. Κάποιο λάθος σ' αυτή την διαδικασία, μπορεί να οδηγήσει σ' έναν αριθμό γνωστών αλλά ακόμη ανίατων ασθενειών, συμπεριλαμβανομένων νευροεκφυλιστικών , τύφλωσης και της σποραδικής ασθένειας του πάρκινσον.

Η Matsuno-Yagi λέει ότι η χρήση του Scientifix Linux για τη διαχείριση των βάσεων δεδομένων και τον εν γένει εξοπλισμό της, κάνει την έρευνά της πιο αποδοτική και οικονομικά συμφέρουσα. Αν θα έπρεπε να χρησιμοποιεί κάποιο επώνυμο λογισμικό της αγοράς, λέει η Matsuno-Yagi, θα ήταν υποχρεωμένη να το αναβαθμίζει στην πιο πρόσφατη έκδοσή του κάθε ένα ή δύο χρόνια, που θα σήμαινε να ξαναγράφει κάθε φορά το λογισμικό που η ίδια έχει αναπτύξει - κάτι όχι και τόσο απλό. Επειδή χρησιμοποιεί το πιο σταθερό Scientific Linux, λέει ότι η έρευνά της προχωρά γρηγορότερα και ομαλά, πράγμα που θα οδηγήσει συντομότερα σε θεραπείες ασθενειών που οφείλονται σε ατέλειες στο Complex I.

"Αν και αυτό που κάνουμε έχει ελάχιστα να κάνει με τη φυσική των σωματιδίων, είμαστε ευγνώμονες προς αυτό το πεδίο της έρευνας, γιατί κάνει τη δουλειά μας ευκολότερη," λέει.

Εικόνα από το Sandbox Studio, Chicago

Το Scientific Linux δεν είναι το μόνο εργαλείο της φυσικής των σωματιδίων που βοηθά αυτές τις έρευνες. Στην άλλη άκρη του Ατλαντικού, μία ομάδα υπό την καθοδήγηση του ερευνητή του Medical Research Council της Αγγλίας, Leonid Sazanov, έχει ασχοληθεί επί χρόνια στον προσδιορισμό της ατομικής και μοριακής δομής του Complex I χρησιμοποιώντας σύγχροτρα, το ίδιο είδος εργαλείων της φυσικής των σωματιδίων που χρησιμοποιήθηκαν στη δημιουργία του Kaletra και του Tamiflu.

Τοποθετώντας το Complex I μέσα στην ισχυρή δέσμη ακτίνων Χ ενός σύγχροτου, ο Sazanov και οι συνεργάτες του μπόρεσαν να δουν για πρώτη φορά την τρισδιάστατη δομή του.

"Αυτό δεν θα ήταν εφικτό χωρίς τα σύγχροτρα," λέει. " Οι άλλες πηγές ακτίνων Χ δεν δίνουν αρκετά εστιασμένες ή ισχυρές δέσμες για την ανάλυση της δομής."

Με τη βοήθεια αυτής της τρισδιάστατης εικόνας, ο Sazanov, όπως η Matsuno-Yagi, προσπαθεί τώρα να καταλάβει καλύτερα τη δραστηριότητα του Complex I, αλλά και να αναπτύξει αποτελεσματικές θεραπείες για ασθένειες.

"Οι καινοτομίες έρχονται από την έρευνα στη θεμελιώδη φυσική γιατί οδηγούμαστε να λύσουμε "άλυτα" προβλήματα, η λύση των οποίων είναι πέρα από την τελευταία λέξη της τεχνολογίας," λέει ο Michel Peskin, καθηγητής στο SLAC National Accelerator Laboratory. "Το πάθος για να βρούμε αυτές τις λύσεις έρχεται από την πίστη μας να αντιμετωπίσουμε τα πιο σημαντικά προβλήματα στην επιστήμη, και αυτές οι λύσεις τελικά μπορούν να εφαρμοστούν και αλλού".

Ο τρόπος σκέψης
Οι άνθρωποι που ασχολούνται με τη φυσική των σωματιδίων αναπτύσσουν ένα μοναδικό τρόπο σκέψης. Ξέρουν πώς να προσεγγίσουν το άγνωστο, πώς να λύνουν προβλήματα, πώς να σχεδιάζουν τα δικά του μηχανήματα και να μην εγκαταλείπουν ποτέ την προσπάθεια. Ξέρουν πώς να διαχειρίζονται τεράστιο αριθμό δεδομένων και να έχουν τεράστιο αριθμό συνεργασιών με άτομα από όλο τον κόσμο. Και, με αυτές τις ικανότητες, προχωρούν καταφέρνοντας σπουδαία πράγματα στη φυσική των σωματιδίων, αλλά και παραπέρα.

Ας δούμε τον Jerome Friedman. Με εκπαίδευση φυσικoύ σωματιδίων στο Berkeley Lab, ο Friedman προχώρησε στη διοίκηση της υπολογιστικής ερευνητικής ομάδας στο SLAC και, τελικά, να γίνει καθηγητής στατιστικής στο Πανεπιστήμιο Stanford. Σ' αυτή την τελευταία θέση, ο Friedman έχει συμβουλεύσει πάνω από 25 εταιρίες συμπεριλαμβανόμενου του eBay, Yahoo, IBM και Ford, βοηθώντας τους να επεξεργάζονται δεδομένα για χρήσιμες πληροφορίες.

"Αν έχεις μία τεράστια βάση δεδομένων πληροφοριών, συχνά θέλεις να αναπτύξεις έναν αλγόριθμο για να μάθεις τι συνδέει διαφορετικά μέρη αυτών των δεδομένων έτσι ώστε, όταν έρθουν νέα δεδομένα, μπορείς να κάνεις διάφορες προβλέψεις," λέει. "Για παράδειγμα, αν έχεις κάποια δεδομένα ιατρικών συμπτωμάτων και διαγνώσεων, προσπαθείς να προβλέψεις την ασθένεια που βασίζεται σ' αυτά τα συμπτώματα."

Για δεκαετίες, λέει ο Friedman, η φυσική των σωματιδίων ήταν η πρωτοπορία στη μεγάλη ποσότητα δεδομένων."Τη δεκαετία του '70, δεν θα μπορούσα να κάνω αυτό το είδος της δουλειάς σε ένα μη απόρρητο περιβάλλον εκτός της φυσικής των σωματιδίων," λέει. "Πάντα δουλεύαμε με τα μεγαλύτερα μεγέθη και τις μεγαλύτερες ταχύτητες."

Αυτή η εμπειρία, μαζί με την ικανότητα που ανέπτυξε στη φυσική να σκέφτεται πολύ αναλυτικά τα προβλήματα, έκανε τη διαφορά στην καριέρα του, λέει ο Friedman.

Δεν είναι μόνος. ’λλοι επιστήμονες της φυσικής των σωματιδίων έκαναν πολύ επιτυχημένες καριέρες στις εταιρείες Google, Nielsen, NASA, Shell και σε πολλές άλλες. Δεξιότητες που απέκτησαν ασχολούμενοι με τη φυσική των σωματιδίων - συμπεριλαμβανόμενου και του προγραμματισμού ηλεκτρονικών υπολογιστών, ανάλυσης δεδομένων, στατιστικής ανάλυσης, επικοινωνίας μεταξύ ειδικών - αποτέλεσαν πλεονεκτήματα στα νέα τους πεδία.

"Οι δεξιότητες που αναπτύσσουν τα άτομα που ασχολούνται με τη φυσική των σωματιδίων τους κάνει ιδιαίτερα ικανούς να επιλύουν προβλήματα," λέει ο Michelangelo D'Agostino, ένας πρώην φυσικός στοιχειωδών σωματιδίων ο οποίος τώρα δουλεύει στην Braintree, εταιρία η οποία ασχολείται με τη διαδικασία πληρωμής πιστωτικών καρτών. "Σ' έναν κόσμο που συνέχεια αλλάζει, το να μπορείς να λύνεις δύσκολα ποσοτικά προβλήματα και ποτέ να μην θεωρείς κάτι αδύνατο είναι αυτό που κάνει τη διαφορά με τους φυσικούς στοιχειωδών σωματιδίων."

Εικόνα από το Sandbox Studio, Chicago

Η επιστήμη της ανακάλυψης
Βέβαια, ο κύριος στόχος της φυσικής των σωματιδίων είναι να μάθουμε για το σύμπαν γύρω μας. Μέσα στο τελευταίο μισό αυτού του αιώνα, οι φυσικοί στοιχειωδών σωματιδίων δημιούργησαν το Καθιερωμένο Πρότυπο (Standard Model), ένα όμορφο μοντέλο που εξηγεί το ορατό σύμπαν σε μία κλίμακα από το μικρότερο ως το μεγαλύτερο. Με τα θεμελιώδη σωματίδιά του και τις δυνάμεις που ασκούνται μεταξύ τους, αυτό το μοντέλο πέτυχε να περιγράψει σχεδόν όλα τα ορατά πράγματα που οι φυσικοί στοιχειωδών σωματιδίων είχαν δει ως τώρα στα πειράματά τους - ένα τεράστιο επίτευγμα.

Αλλά υπάρχουν κι άλλα να ανακαλύψουμε. Όπως το θέτει ο Hitoshi Murayama, θεωρητικός του Berkeley, Πανεπιστημίου της Καλιφόρνια, "το σύμπαν είναι ένα βαθύτερο παζλ από το Καθιερωμένο Πρότυπο." Η σκοτεινή ύλη και η σκοτεινή ενέργεια αποτελούν το 95% του σύμπαντος, ακόμα όμως οι επιστήμονες προσπαθούν να αντιληφθούν την προέλευσή του και από τί συνίστανται.

Οι φυσικοί στοιχειωδών σωματιδίων προσπαθούν μέσα σ' αυτό το "σκότος", με πολλά εργαλεία και πειράματα, και μικρά και μεγάλα. ’λλοι στην κοινότητα εξερευνούν τα μυστικά του νετρίνο, ενός εκπληκτικά μικροσκοπικού, αλλά πολύ σημαντικού σωματιδίου που πιστεύεται ότι έχει παίξει έναν σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη του σύμπαντος. ’λλοι μελετούν το πεδίο του Higgs, το οποίο δίνει πιθανώς στα στοιχειώδη σωματίδια τη μάζα τους, ή προσπαθούν να ανακαλύψουν κρυμμένες αρχές της φύσης. ’λλοι, πάλι, ψάχνουν στοιχεία για επιπλέον διαστάσεις στο χώρο, κάτι που θα άλλαζε την αντίληψή μας για τη γέννηση αλλά και την εξέλιξη του σύμπαντος.

Κι αυτό είναι μόνο η κορυφή του παγόβουνου.

Μέσα από αυτές, αλλά και άλλες αναζητήσεις, οι φυσικοί στοιχειωδών σωματιδίων μαθαίνουν πώς οι βασικοί δομικοί λίθοι της ύλης συμπεριφέρονται και αλληλεπιδρούν.

Αυτό όχι μόνο μας επιτρέπει να καταλάβουμε το πώς και το γιατί του σύμπαντος γύρω μας, αλλά μας επιτρέπει επιπλέον να ελέγχουμε αυτούς του δομικούς λίθους και να εξελίσσουμε νέα υλικά, νέες εφαρμογές και νέες βιομηχανίες.

"Αυτή είναι μία ιδιαίτερη περίοδος για να είσαι φυσικός," λέει ο Christopher Hill, ένας καθηγητής φυσικής στο The Ohio State University. "Υπάρχουν πάρα πολύ καλοί λόγοι για να περιμένουμε κάποια ανακάλυψη - ή ανακαλύψεις - με τις μελλοντικές έρευνες."

Εικόνα από το Sandbox Studio, Chicago

Θα 'ρθουν κι άλλα
Οι φυσικοί στοιχειωδών σωματιδίων κάνουν τις μεγαλύτερες επιστημονικές ερωτήσεις που μπορεί κανείς να φανταστεί και μετά επινοούν τρόπους για να απαντήσουν αυτές τις ερωτήσεις. Και αν δεν υπάρχουν ακόμα τα εργαλεία που χρειάζονται για να απαντήσουν αυτές τις ερωτήσεις, οι φυσικοί στοιχειωδών σωματιδίων αναπτύσσουν ό,τι χρειάζεται.

Αυτή η επιμονή - και η γνώση και τα εργαλεία που ξεπηδούν από αυτήν - μας αποκάλυψε πώς λειτουργεί το σύμπαν, είχε σημαντικό αντίκτυπο σε άλλα πεδία της επιστήμης, βελτίωσε την καθημερινή ζωή των ανθρώπων γύρω μας, και εκπαίδευσε τη νέα γενιά επιστημόνων και επαγγελματίες ηλεκτρονικών υπολογιστών Τα μελλοντικά σχέδια θα απαιτούν νέα γνώση και νέες τεχνολογικές λύσεις, λύνοντας προβλήματα που ούτε καν οραματιζόμαστε. Πίσω στο Snowmass, στη συνάντηση στο Mississippi, ο Herman White, φυσικός στη Fermilab, ο οποίος κατέγραψε ένα βίντεο για το σχέδιο "Γιατί η φυσική στοιχειωδών σωματιδίων έχει σημασία", επανέφερε το όλο θέμα στη βάση του.

"Οι ανακαλύψεις στη φυσική στοιχειωδών σωματιδίων κάνουν ένα μεγάλο μέρος της στοιχειώδους γνώσης απαραίτητο για να λειτουργήσουν πολλά συστήματα στον περίπλοκο κόσμο," λέει. "Μας διαθέτουν την ικανότητα να λύνουμε προβλήματα που ακόμα ούτε καν ξέρουμε ότι τα έχουμε."

2014
Μετάφραση: Βιβή Τράκα

(*) Περιοδικό Symmetry, Φθινόπωρο 2014 (εκδίδεται από το Εθνικά Εργαστήρια Fermilab και SLAC των ΗΠΑ)
[www.symmetrymagazine.org]

...πίσω στον κατάλογο των άρθρων